मूल दत्तक कसं घ्यावं ? त्यासाठी काय प्रक्रिया असते ? कोणालाही मूल दत्तक घेता येतं का ?
मूलबाळ नसणं हा एके काळी सामाजिक शाप होता. आता या स्थितीत थोडी फार सुधारणा झाली असली तरी अपत्यहीन दांपत्याला, त्यातही पत्नीला, हा डंख कळत-नकळत सामाजिक जीवनात जाणवत असतो. घरात लहान मूल असणं आणि त्या मुलाचा प्रेमाने सांभाळ करणं याचा अनुभव शब्दांत सांगता येणं अशक्य आहे. पण हे खरं की तेव्हा आपलं आयुष्य परिपूर्ण झाल्यासारखं वाटतं. सध्याच्या काळात मूल न होण्याची समस्या वाढत जाते आहे असे समाजशास्त्रज्ञांचे निरीक्षण आहे. ही समस्या वैद्यकीय स्वरूपाची असेल तर सुरुवातीला औषधोपचार, IVF म्हणजेच इन विट्रो फर्टीलायझेशन हे उपाय वापरले जातात.
हे उपाय करूनही जेव्हा बाळ होत नाही तेव्हा मूल दत्तक घेणे हा एकच उपाय शिल्लक राहतो. मात्र, मूल दत्तक घेणे हे दिसते तितके सोपे नाही. भारतासारख्या निधर्मी देशात हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन, पारशी आणि यहुदी यांच्यासाठी दत्तकविधानासंबंधीचे वेगवेगळे Personal Law आहेत. यापैकी हिंदू धर्म वगळता इतर धर्मांमध्ये कायदेशीर दत्तकविधान होऊ शकत नाही. याकारणासाठी Guardians And Wards Act 1890 या कायद्याद्वारे मूल दत्तक घेता येते. हिंदू, जैन, बौद्ध आणि शीख या धर्माच्या लोकांना Hindu Adoptions and Maintenance Act या कायद्याद्वारे मूल दत्तक घेता येते. या दोन्ही कायद्यांमध्ये काही त्रुटी आहेत. म्हणून एक तिसरा कायदा Juvenile Justice (Care and Protection of Children) Act, 2015 आहे. या कायद्याची मदत घेऊन मूल दत्तक घेता येते. हा कायदा आणि त्याची अंमलबजावणी हे सर्व इतके गुंतागुंतीचे प्रकरण आहे, की यापुढील लेख आपण प्रश्नोत्तराच्या माध्यमातूनच वाचूया.
१. कोणत्या सरकारी खात्याच्या अखत्यारीत दत्तक घेण्याची प्रक्रिया चालते?
महिला आणि बाळ कल्याण या खात्याद्वारे स्थापित केलेल्या Central Adoption Resource Authority तर्फे मूल दत्तक घेण्याच्या सर्व कायदेशीर बाबींवर लक्ष ठेवण्यात येते. यानुसार बनवलेल्या नियमावलीप्रमाणेच दत्तक घेण्याची प्रक्रिया पूर्ण करता येते.
२. दत्तक घेण्यासाठी मूलतः कुठल्या अटी आणि नियम लागू होतात?
१. परदेशस्थ भारतीय नागरिक किंवा परदेशी नागरिक भारतात जन्माला आलेले मूल दत्तक घेऊ शकतो. या तिन्हीसाठी वेगवेगळ्या प्रक्रिया पार पाडाव्या लागतात.
२. मुल दत्तक घेणे यासाठी विवाहित असण्याची सक्ती नाही.
३. स्त्री किंवा पुरुष कोणीही मूल दत्तक घेऊ शकतं. जर एखादे जोडपे मूल दत्तक घेऊ इच्छित असेल तर त्यांच्या लग्नाला कमीतकमी २ वर्ष पूर्ण झालेली असावीत. आणि दत्तक घेण्यासाठी दोघांचीही संमती असावी.
४. पालकांचे वय आणि बाळाचे वय यामध्ये कमीतकमी २५ वर्षाचे अंतर असावे.
५. दत्तक घेणाऱ्या व्यक्ती शारिरिक, मानसिकरीत्या सामान्य स्थितीत असाव्यात. किंवा त्यांना आर्थिक स्थैर्य असावे. दांपत्यापैकी कोणालाही गंभीर आजार नसावा.
६. ज्यांना ३ किंवा अधिक मुलं आहेत त्यांना दत्तक घेण्याची परवानगी मिळत नाही.
७. एकल पालकत्व
एकल पालकत्वामध्ये स्त्री मुलगा किंवा मुलगी कोणालाही दत्तक घेऊ शकते. पण पुरुष पालकाला मुलगी दत्तक घ्यायचा अधिकार नाही. यासोबत एकल पालक ५५ वर्षांपेक्षा जास्त वयाचा नसावा अशीही अट आहे.
८. दांपत्य जर एखादे मूल दत्तक घेत असेल तर त्यांच्या वयाची बेरीज ११० वर्षापेक्षा जास्त असता कामा नये.
३. कोणते मुल दत्तक जाण्यास पात्र असते?
अनाथ बालक, आईवडिलांनी सोडून दिलेले मूल किंवा जन्मदात्यांनी सांभाळण्यासाठी सोडून दिलेले मूल (surrendered) हे कायद्याच्या चौकटीत बसत असेल तर हे मूल दत्तक घेता येतं. यासाठी ते मूल legally free असावे लागते. वर दिलेल्या तीन प्रकारांत न बसणारी मुले legally free आहेत की नाहीत हे District Child Protection Unit (DCPU) ठरवते. यासाठी वेगवेगळ्या वृत्तपत्रांमधून मुलाचे फोटो प्रकाशित करण्यात येतात. दिलेल्या मुदतीत कोणीही पालकत्व सिद्ध करण्यास पुढे न आल्यास पोलीस खात्यातर्फे ‘पालक मिळत नाहीत’ असे प्रमाण पत्र दिले जाते. त्यानंतरच मूल दत्तक जाण्यास पात्र असते.
४. दत्तक घेण्याच्या प्रक्रियेतील महत्त्वाच्या पायऱ्या कोणत्या?
१. सर्वप्रथम पालकांनी त्यांचे नाव Recognised Indian Placement Agencies (RIPA) किंवा Special Adoption Agency (SPA) या संस्थांकडे दत्तक घेण्यासाठी इच्छुक असे नोंदणीकरण करणे आवश्यक आहे. या नोंदणीकरणात अनेक सामाजिक कार्यकर्ते मदत करू शकतात.
२. RIPA किंवा SPA या संस्थेत काम करणारे सामाजिक कार्यकर्ते इच्छुक पालकांच्या घरी जाऊन त्यांच्या राहणीमानाचा अभ्यास करतात. याचसोबत पालकांनी मार्गदर्शनपर वर्गात जाऊन पालकत्वाची मानसिक तयारी करायची असते. नोंदणी केल्यानंतर ३ महिन्याच्या आत हा भाग पूर्ण करावा लागतो.
३.यानंतर RIPA किंवा SPA संस्था दत्तक जाण्यासाठी तयार असललेल्या मुलांची भेट इच्छुक पालकांशी करून देतात. या दरम्यान या मुलांसोबत काही वेळ देखील घालवण्याची परवानगी दिली जाते. दत्तकपात्र मुलाचे वैद्यकीय कागदपत्र इच्छुकांना अभ्यासासाठी दिले जातात.
५. ओळख झालेल्या आणि लळा लागलेल्या मुलाला दत्तक घेण्याची मानसिक तयारी झाल्यावर एक स्वीकृती अर्ज पालकांना सही करावा लागतो.
६. कोर्टासमोर अर्ज करणे.
सर्व कागदपत्र तयार झाल्यानंतर कोर्टासमोर मूल दत्तक घेण्यासाठी वकिलामार्फत अर्ज करावा लागतो. हा अर्ज कोर्टाने मान्य केल्यावर कोर्टासमोर पालकांना अर्जावर पुन्हा एकदा सह्या कराव्या लागतात.
७. foster care किंवा तात्पुरतं पालकत्व
कोर्टाने परवानगी दिल्यावर मुलाला आणि पालकांना एकमेकांची सवय व्हावी आणि पालकांना मुलाच्या अंगभूत सवयी कळाव्यात यासाठी काही काळ मुलाचा ताबा पालकांना दिला जातो. कालांतराने पालकांना कोर्टासमोर मुलासोबत हजर व्हावे लागते. न्यायाधीशासमोर बंद खोलीत दत्तक घेण्याबद्दल सुनावणी होते. यावेळी काही प्रश्न पालकांना विचारले जातात आणि काही रक्कम मुलाच्या नावाने गुंतवण्याचे आदेश दिले जातात. ही प्रक्रिया पूर्ण झाल्यावर गुंतवणुकीचा पुरावा दाखवल्यावर कोर्ट adoption order देतं. परंतु, पुढची दोन वर्षे कोर्टातर्फे पाठपुरावा केला जातो.
वाचकहो, बाळ दत्तक घेण्याबाबत हे सर्वसाधारण नियम आणि मुद्दे आम्ही तुमच्यासमोर ठेवत आहोत. एक महत्त्वाची गोष्ट अशी की अनाथाश्रमात वाढणाऱ्या मुलांपेक्षा दत्तक आईवडिलांकडे मुलांची काळजी साहजिकच जास्त घेतली जाते. मूल दत्तक घेणे आणि विशेषतः ‘स्पेशल चाईल्ड’ दत्तक घेणाऱ्या पालकांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत आहे. मुल दत्तक न घेताही मुलाची जबाबदारी घेणाऱ्या पालकांची संख्या पण वाढत आहे. हे अर्थातच सकारात्मक सामाजिक जबाबदारीचे लक्षण आहे.
अर्थातच तुमचे काही प्रश्न अनुत्तरीत राहिले असतील. तुमचे प्रश्न कमेंट बॉक्समध्ये नक्की विचारा.
