हे तुम्हाला माहित आहे का ? पाकिस्तानचं पहिलं राष्ट्रगीत लिहिणारे गीतकार होते भारतीय कवी 'जगन्नाथ आझाद' !!
कालप्रवाह सदैव वाहातच असतो. ज्याची नोंद होते, त्याला इतिहास म्हणतात. पण तो नोंदवणे आणि पुन्हा पुन्हा सांगणे गरजेचे असते. नाहीतर त्याचे विस्मरण होते. अशीच एक फारशी माहीत नसलेली गोष्ट सांगायला हवी.
ब्रिटिशांच्या अंमलाखाली असलेल्या भारताची फाळणी करायचे ठरले आणि दोन राष्ट्रे - एक हिंदुस्तान आणि दुसरे पाकिस्तान- जन्माला यायचे नक्की झाले. त्याची धामधूम सुरू झाली. आता हाकेच्या अंतरावर पाकिस्तानचा जन्म होणार, तेवढ्यात कुणाच्यातरी लक्षात आलं की पाकिस्तानचे राष्ट्रगीतच तयार झालेलं नाही. एकच धावपळ झाली.
शेवटी त्यांच्यातला एक अधिकारी एका कवीकडे गेला आणि पाकिस्तानचे राष्ट्रगीत तुम्ही लिहिले पाहिजे असे सांगितले. तसेच हा आदेश मोहम्मद अली जिना यांनी दिला आहे हे सांगायला तो विसरला नाही. प्रसंगाचे गांभीर्य ओळखून कवीने लगेचच लिहिले.
त्या गीताच्या सुरुवातीच्या ओळी अशा आहेत –
ऐ सरज़मी ए पाक
जर्रे तेरे हैं आज सितारो से तबनक
रोशन है कहकशाँ से, कहीं आज तेरी खाक
हे गीत मंजूर झाले आणि १४ ऑगस्ट १९४७ रोजी पाकिस्तान या नव्या देशाचे राष्ट्रगीत म्हणून रेडिओ वरून प्रसारित झाले!
या गीताचा कर्ता होता, जगन्नाथ आझाद!
(जगन्नाथ आझाद)
पाकिस्तानचे अध्यक्ष मोहम्मद अली जिना यांचा मृत्यू ११ सप्टेंबर १९४८ रोजी झाला. पाकिस्तानातील अधिकाऱ्यांच्या मनात जगन्नाथ आझाद हे नाव खुपू लागले. लगोलग चक्रे फिरायला लागली. दरम्यान नव्या राष्ट्रगीतासाठी एक समिती स्थापन झाली.या समितीने निर्णय घेतला की राष्ट्रगीतासाठी स्पर्धा घेण्यात यावी.
दरम्यानच्या काळात इराणचे राजे शहा यांनी मार्च १९५० मध्ये पाकिस्तानला भेट दिली. तोपर्यंत नवे राष्ट्रगीत तयार नव्हते. घाईघाईने अनेक संगीतकारांना पाचारण करण्यात आले व राष्ट्रगीतासाठी धून बनविण्याचे आदेश दिले. त्यापैकी अहमद छागला यांची धून पसंत केली गेली आणि नेव्हीच्या बँडने इराणच्या राजासमोर ती वाजविली. त्यांना देखील ती पसंद पडली. त्यांनतर अनेकदा हीच धून राष्ट्रगीत म्हणून वाजविली गेली. गंमत म्हणजे या राष्ट्रगीताला शब्दच नव्हते.
(अहमद छागला)
इथे एक सांगावेसे वाटते की अहमद छागला हे पौर्वात्य आणि पाश्चिमात्य संगीताचे अभ्यासक होते. ह्या दोन संगीत पद्धतींमधील points of contact शोधण्यात त्यांना रस होता. त्यांनी संगीतावर अनेक लेख लिहिले. पण त्यांनी बनविलेल्या राष्ट्रगीताच्या धूनला शब्द मिळून ती अधिकृतरित्या स्वीकारली जाण्यापूर्वीच वयाच्या अवघ्या ५० व्या वर्षी ५ फेब्रुवारी १९५३ रोजी त्यांचा मृत्यू झाला. त्यांच्या या अमर कामगिरीसाठी पाकिस्तान सरकारकडून १९९६ साली Pride of Performance हा कला/क्रीडा क्षेत्रातील सर्वोच्च सन्मान, त्यांना मरणोत्तर प्रदान करण्यात आला.
अहमद छागला यांच्या याच धुनवर राष्ट्रगीताचे शब्द लिहिण्यासाठी स्पर्धा घेण्यात आली होती. या स्पर्धेत ७२३ कवींनी भाग घेतला होता. त्यातून एका कवीच्या गीताची निवड झाली. त्याचे सुरुवातीचे शब्द होते......
पाक सरज़मीन शाद बाद
किश्वर-ए-हसीन शाद बाद
तू निशान-ए-अज़्म-ए-आलिशान
अर्ज़-ए-पाकिस्तान!
मरकज़-ए-यक़ीन शाद बाद
(हफ़ीज़ जालंधरी)
या गीताचा कर्ता होता हफ़ीज़ जालंधरी. १३ ऑगस्ट १९५४ च्या मध्यरात्रीपासून हे नवे राष्ट्रगीत अधिकृतरीत्या प्रसारित होऊ लागले. हफ़ीज़ जालंधरी यांचे मूळ नाव मोहम्मद अब्दुल हफ़ीज़. १९५८ मध्ये हफ़ीज़ यांना Pride of Performance पुरस्काराने गौरविण्यात आले. मालिका पुखराज यांनी अजरामर केलेली “अभी तो मै जवान हूँ” ही कविता हफ़ीज़ जालंधरी यांचीच.
पण जगन्नाथ आझाद यांचे काय झाले ? त्यांची तिथे कुणालाही फारशी आठवण राहिली नाही. आझाद यांचा जन्म ५ डिसेंबर १९१८ रोजी सध्या पाकिस्तानध्ये मियांवाली जिल्ह्यातील इसाखेल गावात झाला होता. त्यांचे शालेय शिक्षण तिथेच झाले. उच्च शिक्षण रावळपिंडी आणि नंतर लाहोर येथे झाले. त्यांचे पाकिस्तानातील शेवटचे वास्तव्य लाहोर येथे होते. त्यांचे लाहोरवर विशेष प्रेम होते. हे सर्व प्रदेश पाकिस्तानात गेल्यामुळे आझाद यांना लाहोर सोडावे लागले व भारताचा आश्रय घेणे भाग पडले. निर्वासिताचे जिणे त्यांच्या वाट्याला आले. पण अल्पावधीत आझाद यांनी भारतात आपलं बस्ताजगन्नाथ आझादन बसवलं. पण त्यांचं मन मायभूमीत गुंतलं होतं. शेवटी मायभूमीची आठवण कधी विसरले जाते का? त्याचे पडसाद त्यांच्या साहित्यात उमटत राहिले. त्यांच्या पुस्तकांची नावेच पाहा :
वतन मे अजनबी, नवा-इ-परेशाँ, जुनुबी हिंद मे दो हफ्ते, इत्यादी.
मोठी खटपट करून ते पाकिस्तानला जाऊन आपली जन्मभूमी पुन्हा एकदा डोळे भरून पाहून आले. पाकिस्तानात त्यांचे सगेसोयरे, मित्रमंडळी सापडली नाहीत. तेव्हा त्यांनी पुस्तक लिहिलं “आँखे तरसती है”. आपल्या हृदयाची वेदना त्यांनी शब्दात मांडली. हे दुःख रसिकांपर्यंत पोचलं. आपल्या आत्मचरित्रात त्यांनी हे दुःख पुन्हा एकदा जगापुढे मांडलं.
अर्थात या गोष्टी पाकिस्तानात पोचल्या की नाही कुणास ठाऊक? मात्र २००४ मध्ये दिल्लीमध्ये एका पत्रकाराने त्यांची मुलाखत घेतली त्यात या सगळ्या गोष्टी ठळकपणे आल्या. पाकिस्तानचे पहिले राष्ट्रगीत आपण लिहिले आहे हे त्यांनी नम्रपणे सांगितले.
(जगन्नाथ आझाद यांचं 'किस देस बस्तीयन हैं' पुस्तक)
झाल्या प्रकाराने पाकिस्तानात गहजब सुरू झाला. असं काही घडलं आहे हे त्यांनी नाकारलं. तरीपण पाकिस्तानचे नवे राष्ट्रगीत यायला १९५४ हे वर्ष का उजाडलं याचे उत्तर कुणाकडे नव्हतं. ते अर्थात सोयीचं नव्हतं. शेवटी इतिहास नव्याने लिहिताना काही गोष्टी लपवायला लागतातच.
मात्र झाल्या प्रकाराने काही नवीन मंडळींना खरा प्रकार जाणून घ्यावासा वाटला. त्यांनी जगन्नाथ आझाद यांचं गीत शोधून काढले, त्याची चाल शोधली आणि आणि त्याप्रमाणे मुजाहिद हुसेन या संगीतकाराने हे गीत फइम मजहर यांच्याकडून नव्याने गाऊन घेतलं. पाकिस्तान रेडियोने २०११ साली त्याची निर्मिती केली. त्याची ध्वनिमुद्रिका देखील निघाली. एवढेच नव्हे तर १४ ऑगस्ट २०१२ रोजी ते पाकिस्तान रेडिओवरून प्रसारित झाले! हे गीत युट्यूब वर उपलब्ध आहे.
अर्थात एवढे होऊन सुद्धा या घटनेची नोंद हवी तशी घेतली गेली नाही. इतिहास लपवला जातो तो असा.
पुढे ही गोष्ट जवळजवळ विस्मृतीत गेली. वयपरत्वे २४ जुलै २००४ रोजी जगन्नाथ आझाद देखील हे जग सोडून गेले. मात्र काही जाणत्यांनी राष्ट्रगीताची गोष्ट नमूद केली व ती लक्षात ठेवली पाहिजे असं म्हटलं. या गोष्टीची उजळणी झाली ती ५ डिसेंबर २०१८ च्या सुमाराला. कारण ते वर्ष त्यांच्या जन्मशताब्दीचे वर्ष होते.
असं म्हटले जाते की हर गाने के पीछे एक कहानी होती है. राष्ट्रगीताच्या बाबतीत देखील तसेच असू शकते म्हणा. शेवटी शोधता शोधता काय सापडेल हे सांगता येत नाही. म्हणूनच म्हणतो ना, शोधा म्हणजे सापडेल...
लेखक : रविप्रकाश कुलकर्णी
